Anne Adaylarının Doğum Öncesi ve Sonrası Hakları Nelerdir?

Çalışan kadınların en çok merak ettiği konulardan biri çocuk sahibi olduklarında, gerek hamilelik gerekse doğum ve sonrası dönemde yasal haklarının ne olduğu ve bunlardan nasıl yararlanabileceği konusudur. Bu konularda özellikle sosyal medyada çok fazla bilgi kirliliği bulunduğu için, konuyu en yetkili ağızlardan öğrenmekte fayda var. Alo Maliye resmi sitesinde hukuk alanında makaleler yazan, aynı zamanda televizyon sunuculuğu da yapan Ekonomi Hukuku Bilim Uzmanı, S.M. Mali Müşavir Yadigar Şenöz anne adaylarıyla konuyla ilgili önemli bilgiler paylaşıyor.

Atatürk’ün Cumhuriyet’i ilan etmesiyle birlikte, kadınların da artık sosyal yaşamda var olması iş hayatında yer almalarıyla; çalışma hakkının, çalışma özgürlüğünün, Anayasal bir hakka dönüşmesiyle, kadınların iş hayatındaki yeri ve hakları da güçlü bir zemine oturmuş oldu. Peki nedir iş hayatındaki çalışan anne adaylarının doğum öncesi ve sonrası yasal hakları?

Çalışan Kadının Doğum Öncesi ve Sonrası Yasal Hakları Nelerdir?

Anne adaylarının, bebek sahibi olduktan sonra “doğum iznine” ayrılması hususunda kanun, çalışan anneye, doğum izninde ve sonrasında bazı haklar tanımıştır. Bu haklar çalışan kadının bağlı olduğu sigortaya göre de değişiklik göstermektedir.

Çalışan anneler, gebelik sürecinde verilecek doktor raporuna göre çalışmaya devam edebilir, doğum sonrası ücretsiz izne veya yasal hakların kendisine tanımış olduğu sürelerde izne ayrılabilir ya da devletin, çalışıp çalışılmadığına bakılmaksızın, kendisine vermiş olduğu doğum parası, doğum yardımı, süt parası ya da doğum borçlanması gibi ayrıcalıklardan yararlanabilir.

İş Kanuna göre Gebelik Süreci

İş Kanunu’nun 74. maddesinde çalışan kadınların gebelik ve doğum sonrası analık hali çalışma ve izin süreleri belirtilmiştir. Kanun kapsamında, çalışan anne adaylarına, gebelik sürecinde periyodik hekim kontrollerine gidebilmeleri amacıyla izin verilmesi gerekir. Bu izinlerden ötürü işçinin ücretinden kesinti yapılamaz.

Gebelik sürecinde hekim tarafından gerekli görülmesi durumunda kadın işçinin sağlığına elverişli daha hafif işlerde çalıştırılması gerekebilir. Hekim raporuna dayanarak, gerekiyorsa kadın işçinin sağlığına daha uygun bir işte çalıştırılması, çalışma koşullarının hafifletilmesi zorunludur. İşverenin işçinin sağlığını gözetmesi gerekmektedir. İşin hafifletilmesi nedeniyle işçinin ücretinden herhangi bir indirim yapılamaz.

Kanuna Göre Analık İzni ve Doğum İzni Süreleri

4857 sayılı İş Kanunu 74. Maddesine göre analık izni ve doğum sürecinde tanınmış izinler:
• Kadın işçiler, doğumdan önce 8 ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta izin süresine tabidirler. Bu süre kanuni olup, çalışılan iş yerinde bu sürenin verilmesi esastır.
• Hekimin onayı ile çalışan kadın, isterse doğumdan önceki 3 haftaya kadar iş yerinde çalışabilir. Bu hallerde, çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.
• Doğum öncesi ve doğum sonrası kadın işçilere verilen 8’er haftalık izin süreleri, doktor raporuyla işverenlere bildirilir. Bu rapor, istirahat raporları içerisinde analık raporu olarak adlandırılır. Bu sürelere ait, analık, iş göremezlik ödeneği Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından işçiye ödenir. Rapor süresi doktor tarafından gerekli görülmesi halinde artırılabilir.
• Doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü halinde, doğum sonrasında kullanılamayan 8 haftalık, çoğul gebelik halinde 10 haftalık çalıştırılmayacak süreler babaya kullandırılır. Annenin doğum öncesi 8 haftalık, çoğul gebelik halinde 10 haftalık çalıştırılmayacak sürelerde çalışmış olduğu süreler mevcutsa, bu süreler annenin doğum sonrası çalıştırılmayacak sürelerine ekleneceği için, annenin ölümü halinde bu süreler babanın kullanacağı izin süresine eklenir.
• Gebelik süresince kadın işçiye rutin kontroller için ücretli izin verilir. Hekim raporu ile gerekli görülen hallerde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu durumda işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz.

Ücretsiz Doğum İzni Hakları Nelerdir?

Doğum sonrası kadın işçilerin talep etmeleri durumunda 6 aya kadar ücretsiz izin hakları bulunmaktadır. Bu izin haklarını, ücretli doğum izinlerinin bitiminden sonra kullanılabilecektir. Ücretsiz doğum izni hesaplanmasında doğum raporlarının bitimi dikkate alınacaktır. Ücretli izin raporunun bitiminden sonraki 6 aya kadar bu izin hakkı saklıdır. Örneğin işçi doğum raporunun ardından 3 ay çalışıp, sonrasında ücretsiz doğum iznine çıkmayı talep edebilir. Böyle bir durumda işçinin kullanabileceği ücretsiz doğum izni en fazla 3 aydır.

Ücretsiz doğum izni talep eden kadın işçinin en geç 1 ay öncesinden talebini işverene bildirmesi gerekir. İşveren doğum yapan işçinin talebi halinde yasal hakkını kullandırmak zorundadır.
İşçiye, 4857 sayılı Kanunun 74. maddesinin 2. fıkrası uyarınca haftalık çalışma süresinin yarısı kadar, verilen ücretsiz izin süresince, doğum ve evlat edinme sonrası yarım çalışma ödeneği ödenir.

Doğum sonrası analık izninin bitiminden itibaren, çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması şartıyla, kadın işçiye talebi durumunda birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süre ile haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin verilir.

Emzirme İzni ve Ödeneği Nedir?

Çalışan kadın işçinin doğum sonrası çocuğunu emzirmesi için çocuk 1 yaşına gelene kadar süt izni verilir. Süt izni süresi günde toplam bir buçuk saattir. İş Kanunu’nun 74. maddesine göre, süt iznine günlük olarak yer verilmiştir.

Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını kadın işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.

Süt izni, günlük çalışma süresinden sayılacağından işveren, süt izni kullanan işçinin ücretinden kesinti yapamaz. Çocuk 1 yaşına gelinceye kadar fiili olarak çalıştığı her gün için kadın işçiye süt izni hakkı verilmelidir.

Emzirme Ödeneği Kimlere Verilir?

Halk dilinde süt parası olarak bilinen emzirme ödeneği için doğum yapan kadının sigortalı olması gerekmektedir. Çalışan kadın işçi, işverenin kendisini göstermiş olduğu sigorta üzerinden, süt parası hakkından faydalanabilmektedir. Şayet kendisi çalışmıyor ise eşinin sigortası olması da yeterli olup, emzirme ödeneği alabilecektir. Bu ödenek her bir doğum için bir defaya mahsus verilmektedir.

Emzirme ödeneği her bir çocuk için doğum anında yaşaması şartıyla (canlı doğum) doğum tarihinde geçerli olan ve Kurum Yönetim Kurulu’nca belirlenerek Bakanlık Makamınca onaylanan tarife üzerinden verilir.

2020 yılı için bu rakam 202,00 TL, 2021 yılı için 232,00 TL, 2022 yılı için 316 TL, 2023 yılı için 520,00 TL ve 2024 yılı için 857,00 TL olarak belirlenmiştir.

Doğum Parası Nedir? Başvurusu Nasıl Yapılır?

Doğum parası, Aile ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından annelere tanınan bir hak olup, ilk çocuk için 300 TL, ikinci çocuk için 400 TL, üçüncü çocuk için 600 TL olarak bir defaya mahsus yapılan bir yardımdır. (Belirtilen ücretler her yıl için değişkenlik gösterir.) Bunun için annenin çalışıyor ya da çalışmıyor olması fark etmez, doğum yapması, bebeğin sağ olarak doğmuş olması ve bebeğin Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması şartı yeterlidir.

Başvuru için Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri veya Sosyal Hizmet Merkezlerine iadeli taahhütlü mektupla doldurulan başvuru formu gönderilir, ödemeler PTT aracılığıyla T.C. kimlik numarası üzerinden havale ile yapılır.

Çalışan anne, çalışıp çalışılmadığına bakılmaksızın devletin kendisine tanımış olduğu doğum parası hakkına başvurabilir.

Doğum Borçlanması Nedir?

Kadın çalışanlara, SGK, Bağkur veya diğer kapsamlardaki başlangıç tarihinden sonra doğan çocukları için, gün borçlanması yaparak bu günleri hizmetten saydırmasına imkan sağlayan devletin tanımış olduğu bir haktır. Sigorta başlangıç tarihinden sonra doğan 3 çocuk için yapılır. Her bir çocuk için belirli bir güne kadar borçlanma yapılabilir.
• İlk defa 5510 sayılı Kanuna göre hizmet akdiyle çalışanlar ve kendi nam ve hesabına bağımsız çalışmaya başlayan sigortalı kadınlar, 2925 sayılı Kanuna tabi sigortalılar ile mülga 506 sayılı Kanun, 1479 sayılı Kanun ve 2926 sayılı Kanununa tabi olan sigortalılar ve hak sahipleri, sigortalı kadınlar için tanınmış bir haktır.
• Sigortalı kadının en son çalışmasının geçtiği sosyal güvenlik il müdürlüğüne/sosyal güvenlik merkezine başvurarak kazanabileceği bir haktır. (Sigorta türüne göre başvuru yapılacak yerler değişkenlik göstermektedir.)
•Doğum borçlanması isteminde bulunan çalışan kadın sigortalının işvereninden belge istenilmeksizin kurum hizmet kayıtlarından tespiti yapılarak işlem yapılabilir.