Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ya da Kısaca DEHB

Hayatımızda, belki de çevremizde bu konuya dair birçok örnek görüyoruz ve duyuyoruz. Bir arkadaşımızın çocuğu, bir akrabamızın öğrencisi, hatta belki de kendimizde oluşan bazı belirtileri fark ediyoruz. Öncelikle DEHB’nin ne olduğunu ve belirtilerini daha yakından inceleyelim. Ardından ise bir vaka örneği ile bu durumu daha somut bir şekilde anlamaya çalışalım.

Belki de şimdiden kendinize şu soruları sormaya başladınız: DEHB nedir? Belirtileri nelerdir? Nasıl teşhis edilir ve tedavi yöntemleri nelerdir? Günlük yaşamda ne gibi zorluklara yol açar? Ama merak etmeyin. Tüm bu soruların hepsine cevap bulacağız. Ayrıca DEHB ile başa çıkma yollarını, tedavi yöntemlerini ve hem çocuklar hem de yetişkinler için etkili stratejileri de ele alacağız. Bu konuda ne kadar bilgi sahibi olursak, DEHB’li bireylerin ve ailelerinin hayatını o kadar kolaylaştırabiliriz.

Peki, DEHB nedir?

DEHB; dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve dürtüsellik gibi belirtilerle karakterize edilen bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu terim size yabancı gelebilir fakat etrafımızda bu belirtileri gösteren birçok kişi olabilir. Örneğin; çocuğunuzun derslerde dikkatini toplamakta zorlandığını, sürekli hareket ettiğini veya düşünmeden hareket ettiğini fark ettiniz mi? Ya da siz? Siz bir işe odaklanmakta zorlanıyor, bir türlü yerinizde duramıyor musunuz?

Genellikle çocukluk çağında başlar ve yetişkinlik döneminde de devam edebilir. DEHB’nin belirtileri üç ana kategoriye ayrılır: Dikkat Eksikliği, Hiperaktivite ve Dürtüsellik.

1. Dikkat Eksikliği
   - Görevleri bitirmekte zorlanma
   - Detaylara dikkat edememe, hata yapma
   - Organize olamama
   - Dikkatin kolayca dağılması
   - Unutkanlık

2. Hiperaktivite
   - Otururken sürekli kıpırdanma
   - Sık sık yerinden kalkma ihtiyacı
   - Sessizce oyun oynayamama ya da etkinliklere katılamama
   - Sürekli hareket halinde olma

3. Dürtüsellik
   - Söz kesme ya da başkalarının konuşmasını bölme
   - Sırasını beklemekte zorlanma
   - Düşünmeden riskli davranışlarda bulunma

Bu belirtiler her bireyde farklı şiddette ve kombinasyonlarda görülebilir. Bazı kişilerde dikkat eksikliği belirtileri baskınken, bazılarında ise hiperaktivite ve dürtüsellik öne çıkabilir.

Nedenleri Nelerdir?

DEHB’nin kesin nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, genetik ve çevresel faktörlerin bir kombinasyonunun rol oynadığı düşünülmektedir. DEHB öyküsü olan bireylerde bu bozukluğun görülme olasılığı daha yüksektir. Ayrıca gebelik sırasında sigara içme, alkol kullanma veya diğer zararlı maddelere maruz kalma gibi faktörler de risk faktörleri arasında sayılabilir.

Tanı Süreci Nasıldır?

DEHB tanısı, dikkatli bir değerlendirme süreci gerektirir. Bir sağlık profesyoneli belirtilerin ne kadar süredir devam ettiğini, ne kadar şiddetli olduğunu ve bireyin günlük yaşamını ne ölçüde etkilediğini değerlendirir. Bu süreçte, ebeveynler, öğretmenler ve bireyin kendisiyle yapılan görüşmelerin yanı sıra çeşitli testler ve ölçekler kullanılır.

Bir Vaka Örneği ile konuyu biraz daha somut hâle getirelim:
Ali, 10 yaşında, zeki ve enerjik bir çocuktur. Ancak Ali’nin öğretmenleri ve ailesi, onun derslerine odaklanmakta ve ödevlerini tamamlamakta zorlandığını fark ederler. Ali, sınıfta sürekli hareket ediyor, arkadaşlarının sözünü kesiyor ve çoğu zaman dikkatsizce hatalar yapıyordur. Ali’nin ailesi, durumun ne olduğunu anlamak için bir çocuk psikiyatristine başvurur. Yapılan değerlendirmeler sonucunda Ali’ye, DEHB tanısı konur. Tabii bu süreçte, Ali’nin öğretmenlerinin ve ailesinin gözlemleri çok önemlidir. Tanı konduktan sonra Ali için bir tedavi planı oluşturulur. Bu plan; davranışsal terapi, eğitim desteği ve gerekirse ilaç tedavisini içermektedir.

Yetişkinlikte DEHB

Bireylerin iş hayatı, sosyal ilişkileri ve genel yaşam kalitesi üzerinde önemli etkiler yaratabilecek DEHB’in, Yetişkinler Üzerindeki Etkileri ise şöyledir;

- İş Hayatı: DEHB’li bireyler iş yerinde odaklanma, zamanı yönetme ve organizasyonel görevlerde zorluk yaşayabilir. Bu durum, iş performansını olumsuz etkileyebilir ve iş kaybına kadar gidebilir.

- Sosyal İlişkiler: DEHB, sosyal ilişkilerde sorunlara yol açabilir. Dürtüsellik ve dikkat dağınıklığı, yanlış anlaşılmalara ve iletişim problemlerine neden olabilir.

- Duygusal Sağlık: DEHB’li yetişkinlerde anksiyete, depresyon ve düşük özgüven gibi duygusal sorunlar daha sık görülebilir.

Yetişkinler İçin DEHB Stratejileri

- Görev Listeleri ve Planlama: Günlük yapılacaklar listesi ve uzun vadeli planlar oluşturmak, görevleri takip etmeyi kolaylaştırır.

- Zaman Yönetimi: Görevler için zaman blokları ayırarak zaman yönetimini geliştirin. Alarm ve hatırlatıcılar kullanarak zamanı takip edin.

- Çevresel Düzenleme: Dağınıklığı azaltmak ve düzenli bir çalışma ortamı oluşturmak, dikkatin dağılmasını önler.

- Dijital Araçlar: Takvim, hatırlatıcı uygulamaları ve not alma uygulamaları gibi dijital araçları kullanarak organizasyon ve planlama yapın.

- Odaklanma Teknikleri: Pomodoro Tekniği gibi kısa çalışma periyotları ve düzenli aralar içeren teknikleri kullanarak odaklanmayı artırın.

- Destek Sistemleri: Aile, arkadaşlar veya destek grupları gibi bir destek sistemi oluşturmak, duygusal destek sağlar ve motivasyonu artırır.

- Fiziksel Aktivite ve Sağlıklı Yaşam: Düzenli egzersiz yapmak, sağlıklı beslenmek ve yeterli uyku almak, genel olarak zihinsel sağlığı ve dikkat seviyelerini iyileştirir.

Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

DEHB tedavisinde genellikle bireysel ihtiyaçlara göre çeşitli yaklaşımlar bir arada kullanılır. Başlıca tedavi yöntemleri şunlardır:

1. İlaç Tedavisi
   - Uyarıcı ilaçlar
   - Uyarıcı olmayan ilaçlar

2. Davranışsal Terapi
   - Olumlu pekiştirme ve ödüllendirme
   - Yapılandırılmış rutinler oluşturma
   - Sosyal beceri eğitimi

3. Eğitim Desteği
   - Öğretmenlerle iş birliği içinde çalışma
   - Bireyselleştirilmiş eğitim planları
   - Ekstra zaman ve dikkat dağıtıcı unsurların azaltılması

4. Aile Eğitimi ve Desteği
   - Ailelerin DEHB hakkında bilgilendirilmesi
   - Ebeveyn eğitim programları
   - Destek grupları

DEHB tanısı konulan çocuklar ve aileleri için bazı stratejiler

- Rutinler Oluşturma: Günlük aktiviteler için sabit rutinler belirlemek, çocuğun ne beklemesi gerektiğini bilmesini sağlar ve belirsizlikleri azaltır.

- Organizasyon Araçları Kullanma: Ajanda, takvim ve yapılacaklar listesi gibi araçlar kullanarak çocuğun görevlerini ve sorumluluklarını takip etmesine yardımcı olun.

- Pozitif Pekiştirme: İyi davranışları ve başarıları ödüllendirmek, çocuğun motivasyonunu artırır. Küçük ödüller veya övgüler etkili olabilir.

- Kısa ve Net Talimatlar: Talimatları kısa, basit ve net bir şekilde verin. Çocuğun dikkatini dağıtmayacak şekilde yönlendirin.

- Fiziksel Aktivite: Düzenli fiziksel aktivite, çocuğun enerjisini yönetmesine ve dikkatini toplamasına yardımcı olabilir.

- Duyusal Araçlar: Stres topları, çiğneme oyuncakları gibi duyusal araçlar, çocuğun odaklanmasına ve sakin kalmasına yardımcı olabilir.

- Ara Verme: Uzun süreli görevler arasında düzenli aralar vermek, çocuğun dikkatini yeniden toplamasına yardımcı olur.

Ali’nin hikâyesine geri dönersek; doğru tedavi ve destekle Ali, okulda ve sosyal hayatında daha başarılı olmuştur. DEHB’yi tamamen “iyileştirmek” mümkün olmasa da, semptomları yönetmek ve yaşam kalitesini artırmak mümkündür. Eğer siz de kendinizde ya da çocuğunuzda DEHB belirtileri gözlemliyorsanız, bir uzmana başvurmak en doğru adım olacaktır.

Unutmayın, her birey özeldir ve her DEHB’li bireyin ihtiyaçları farklıdır. Bu nedenle, kişiye özel çözümler bulmak ve sabırlı olmak en önemli adımlardır.