Kapatılamayan Tek Duyu: Koku

Günlük yaşantımızı olumlu ve olumsuz yönde etkileyebilen koku duyusu 24 saat boyunca çalışır ve hiçbir zaman “kapatılamayan” tek duyudur. Vücudun ilk ve en tanımlayıcı deneme mekanizmasıdır, bir ortamın iyi ya da kötü olduğu anında değerlendirir. Kokunun ruhsal durum, hafıza, duygular, eş seçimi, bağışıklık sistemi ve hormonları etkilediği dile getiren eden REEM Nöropsikiyatri Merkezi’nden Nöroloji Uzmanı Uzm. Dr. Mehmet Yavuz, konuyla ilgili görüşlerini paylaşıyor.

İnsan burnunun yaklaşık olarak 13 bin koku molekülünü birbirinden ayırt edebildiği, 3-8 bin arasındaki molekülün ise tam bir keskinlikle ve etkin olarak hissedebildiği düşünülmektedir. İnsan burnunda bin civarında değişik koku reseptörü vardır. Ayrıca beş milyon kadar nöronun koku duyusunu algılamak ve ilgili merkezlere iletmekle görevli olduğu sanılmaktadır.  Kokuyu ileten sinirler, organizmadaki en yavaş ve en ince sinirlerdir.

Biberiye hafızayı güçlendiriyor

Diğer taraftan, öğrenme ve algılama kapasitesini yükselten ve hafıza yeteneğini ciddi düzeyde arttıran bir şey daha var ki; bu da ‘’biberiye’’ bitkisidir. Biberiye özü yağı, hem kısa süreli hem de uzun süreli hafızayı güçlendirmektedir.Dolayısıyla gerek, gül kokusunun gerekse biberiye esansının öğrenme ve hafıza melekeleri üzerinde çok ciddi olumlu etkileri vardır. Bu durum unutkanlık problemi olanlar, özellikle öğrenciler ve akademisyenler hatta iş adamları, yöneticiler, zihinsel beceri gerektiren işlerde çalışanlar için oldukça üstünde durulması ve düşünülmesi gereken bir konudur.

“Sağ Lob Parfüm, Sol Lob Nane”

Beynin sağ tarafındaki talamusun orta kısmı ve beynin sağ taraftaki frontal lobun alt kısmı daha yoğun kokularda örneğin; parfüm gibi daha fazla aktive olur. Ancak bu beynin bir kısmının daha fazla çalıştığı anlamına gelmez. Yoğunluğu fazla olan kokuyu aldığımız zaman sağ beyin yarı küresindeki talamusun orta kısmı ve frontal lobun alt kısmının daha fazla aktive olduğu araştırmalarda belirlenmiştir. Ancak koku yoğun da olsa basit de olsa beynin aynı bölgeleri az veya çok aktivasyon gösterir. Talamusun ön orta tarafı, frontal lobun alt tarafı, kaygıdan sorumlu olan amigdala, hormonlarla ilgili olan hipotalamus ve bellek ile ilgili olan hipokampus gibi beyin yapıları. Ayrıca insan beyninde sağ hemisfer şu işi yapar, sol hemisfer şu işi yapar diye yüzde 100 ayırmanın yanıltıcı olabileceğine dikkat edilmesi gerekir.

Söz gider, koku kalır…

Hafıza söz konusu olduğunda hep görsel ve işitsel uyaranlar üzerinde durulmuş koku duyusu ihmal edilmiştir. Halbuki koku duyusu, bilginin bellekte yer etmesi açısından çok önemli bir etkendir. Diğer tüm duyular önce talamus filtresinden geçtikten sonra limbik sisteme ulaşırken, koku duyusu talamusa uğramadan direk limbik sisteme ulaşarak anında davranışlarımızı etkiler.

Koku duyusu günlük yaşantımızı da etkiliyor

Diğer duyulara oranla daha geç beyne intikal ederler ama hafıza da çok daha fazla yer ederler. Koku algısı, beyindeki koku merkezine ulaştığında, beyin daha önceki deneyimlerle belirlenmiş şifreleri çözerek, kokunun tanınmasını sağlar. Beyne ulaşan koku duyusu, limbik sistemdeki duygusal ve dürtüsel merkezlere de iletilir. Kokunun davranış ve duygular üzerindeki etkileri bu bağlantılarla açıklanabilir.Kokular, kendileriyle bağlantılı olarak geçmişte yaşanan bazı olayları da aklımıza getirirler.Eğer yabancı dilde bir kelime grubunu, mesela yasemin kokan bir ortamda ezberlediyseniz, bu kelimeleri gene yasemin kokan bir ortamda çok daha iyi hatırlayabilirsiniz. Çünkü koku, bu kelimelere ilişkin semantik hafızanızın harekete geçmesine yardımcı olacaktı.

Koku adaptasyonu nedir?

İnsanın koku alma sistemi zaman içerisinde değişir ve hem kötü hem iyi kokuları, çok güçlü olmadıkları durumlarda, belirlemekte zorlanır. Buna kokusal adaptasyon adı verilir ve bir kokuya ya da esansa adapte olmak için genellikle bir saat gibi bir süre yeterlidir.

Kokunun psikolojik ergonomisi

Bilimsel çalışmalar, fark edilebilir bir seviyede yayılmış hoş kokuların tüketici isteklerini doğruladığını, işyeri üretkenliğini artırdığını, ayrıca da sağlık ve tıbbi durumlara yardımcı olduğunu göstermektedir.

Koku ruh halimizi nasıl etkiliyor?

Ruh halimiz koku ve renkler ile tasvir edilebilir;

• Gül, karanfil kokusu, kırmızıyı anımsatır. Tutku, kendine güven, enerji ve hafıza ile ilişkilidir.
• Mandalina, greyfurt kokusu turuncuyu çağrıştırır. Değişim, yaşama enerjisi, sosyallik anlamına gelir.
• Limon, ananas, muz kokusu sarıyı çağrıştırır. Mutluluk, arkadaşlık, pozitif enerji, ilham kaynağı anlamına gelir.
• Çimen, yaprak kokusu yeşili akla getirir. Yenilenme, uyum, istikrar, sükûnet, dinginlik ve verimlilik ile ilişkilidir.
• Göl, nehir, okyanus kokusu maviyi çağrıştırır. Sadakat, barış, rahatlama, bilgelik, odaklanma ile bağlantılıdır.
• Lavanta, menekşe kokusu moru hatırlatır. Asalet, romantizm ve gizem ile alakalıdır.
• Amber, tütsü kokusu siyahı çağrıştırır. Güç otorite, ciddiyet anlamına gelir.
• Yasemin kokusu beyazı düşündürür. Saflık, masumiyet, temizlik ve umut anlamı uyandırır.
• Odun, tahta, kereste kokusu kahverengiyi düşündürür. Güvenilirlik, dostluk, sadelik ve mütevazilik akla getirir.

Dolayısıyla çeşitli kokular kullanarak kişilik yapısını ve psikolojisini etkilemek mümkündür.  Nitekim çalışma odalarında hafızayı olumlu etkilemek için gül, karanfil kokusu kullanılmalı, eğlence mekanlarında ise mandalina, limon, ananas veya muz kokuları gibi kokular tercih edilmelidir.

Aromoterapi nedir?

Esanslı yağların doğal gücü yüzyıllardan beri araştırılmakta ve tedavide kullanılmaktadır. Aromatik esans yağlarının kullanımı (M.Ö) 5000’li yıllara kadar uzanmaktadır. Aromatik bitkilerden elde edilen esans yağlarının, koku yolları üzerinden organizmayı etkilemesi üzerine kurulan tedavi şekline aromaterapi denilmektedir.Esans yağlarının kullanımı, kozmetik sanayiinden, medikal uygulamalara kadar geniş bir alanı içermektedir. Esanslı yağların tıp ve sağlıkla ilgili konularda fayda sağladıkları genel olarak kabul görmektedir. Saf esanslı yağlar bitki özlerinden elde edilir. Dolayısıyla da bu bitkilere ait sağlık ve arındırıcı özellikleri taşırlar.
Aromaterapide kullanılan esans yağları aromatik bitkilerden (lavanta, gül, yasemin gibi) genellikle buharla damıtma yöntemi ile elde edilmektedir. Buharlaşan esans yağları solunum yolu ile vücuda alınır. Aromaterapi, tıbbi tedaviden parfümeriye kadar geniş bir alanda yıllardır kullanılmaktadır.Aromaterapinin medikal, estetik, psikiyatrik ve holistik (beden ve ruh bütünlüğü) olmak üzere dört temel uygulama alanı mevcuttur. Esans yağları, bazı yoğun bakım ünitelerinde havadaki bakteri ve mantarlara karşı kullanılmaktadır.  Esanslı yağlar, sigara dumanı dahil kötü kokuları basitçe maskelemez, önlerler. Esanslı yağlar, havada çözülmüş mikro buğu olarak teneffüs edildiklerinde, vücudun bağışıklık sistemini kuvvetlendirirler. Dolayısıyla saf esans yağlarının canlı organizmalar üzerinde çeşitli faydalı etkileri bulunmaktadır. Emosyon ve duygu-durum kontrolu, anksiyolitik  ve antidepresan etkiler, uyarılmışlık, hafızanın arttırılması, dinginlik kazandırma, demansiyel hastalıklarda kognitif bozukluğun düzeltilmesi gibi birçok etkilere sahiptir.
Gül esans yağı halk arasında güzel koku özelliğinden dolayı kullanıldığı gibi sakinleştirici etkisi ve cilt bakımı için de kullanılmaktadır. Eski tıp kitaplarında gül yağının kozmetik kullanımının yanı sıra karın ve göğüs ağrısının tedavisinde etkili olduğu, kalbi kuvvetlendirdiği, menstrüel kanamaları ve sindirim sistemi rahatsızlıklarını tedavi ettiği ifade edilmektedir. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda da gül yağının mikrop kırıcı, ruhsal rahatlatıcı, iltihap dağıtıcı, uyku düzenleyici, öksürük kesici ve ağrı kesici etkilerinden bahsetmektedir. Ayrıca AIDS virüsüne karşı da koruyucu etkilerinin olduğu ve bu hastalıkta ortaya çıkan fırsatçı mantar enfeksiyonlarını önlemede de rol oynadığı iddia edilmektedir.

Anosmi

Koku duyusunun kaybına anosmi, azalmasına hiposmi, kötü koku algılamaya kakosmi denir. Beyin tümörü gibi çeşitli organik hastalıklarda ve kimsayal maddelere maruz kalma durumlarında, kokain gibi bazı uyuşturucu kullanımlarında anosmi ortaya çıkabilir. Anosmi hafızayı direk etkiler, ayrıca dikkat dağınıklığı oluşturabilir. Hatta Alzheimer gibi ciddi unutkanlık hastalıklarının ilk belirtileri arasında ortaya çıkabilir.